Bij elk veranderproces zien we het opnieuw. Of het nu gaat om persoonlijke verandering of verandering binnen een groep (zoals teams en organisaties), er komt onvermijdelijk een moment waarop je je (heel erg) oncomfortabel voelt. Dit uit zich vaak in een gevoel van buikpijn, irritatie, een korter lontje. En gedrag dat bedoeld is om deze pijn en ongemak te verzachten, zoals snoepen, overwerken, binge-watchen, enz.
Als begeleider van veranderprocessen ben ik vertrouwd met deze fase. Het is een fase die ik zelf graag doorga, omdat ik weet dat ik er sterker uit kom. Voor wie deze kennis en ervaring mist, kan het een uitzichtloos gevoel geven. De verleiding om dan terug te vallen naar oude gewoontes is groot. Dit is precies waarom veel veranderingen bij voorbaat al gedoemd zijn te mislukken: de kracht om door de pijn en het ongemak heen te gaan is vaak niet sterk genoeg, terwijl de mogelijkheid om terug te vallen in het oude gedrag binnen handbereik is.
“Het is een fase die ik zelf graag doorga, omdat ik weet dat ik er sterker uit kom.”
– Benno Rijpkema –
De liminale fase
Deze moeilijke fase, vaak gekenmerkt door ongemak en pijn, noemen ze in de antropologie de liminale fase. In deze fase voelen we ons stuurloos. We hebben de neiging deze fase het liefst over te slaan: we vermijden pijn en willen controle en zekerheid over onze toekomst. Deze reflex van de mens maakt veranderen lastig. De afkeer van pijn en ongemak is zo sterk dat we bij het minste gevoel vaak al een bezoek aan de dokter overwegen, hopend op een “quick fix” dat ons helpt terug te keren naar ons normale leven.
In deze fase is het juist de bedoeling dat we de controle verliezen (loslaten!) en de onzekerheid even vol omarmen. Het roept intense emoties op. Die onzekerheid hebben we nodig, want juist in deze liminale fase vindt de echte diepe verandering plaats. Rabbi Twerski heeft een treffende observatie over de vergelijking tussen de groei van kreeften en de ontwikkeling van de mens.
De vergelijking leert ons dat verandering en groei natuurlijk is. Dat we juist ongemak en pijn nodig hebben om te groeien en ons te ontwikkelen. Kreeften werpen hun volledige schaal af – en zijn dan volledig kwetsbaar – om plaats te maken voor groei. Rabbi Twerski verwoordt het duidelijk: “Het zijn de stressvolle momenten waarop we groeien.”
“The times of stress are the times we grow.”
– Rabbi Twerski –
Waarom is het belangrijk voor jou om de liminale fase te kennen?
Het belangrijkste argument om als mens deze fase te kennen is dat je het kunt herkennen als je er middenin zit. Dat je je dan beseft dat je er sterker uit komt, hoe ellendig deze fase op dat moment ook kan zijn. Dat je vanuit dit besef de kracht vindt om vol te houden in plaats van terug te vallen in oude gewoonten en gedrag. Deze fase is ‘slechts’ een overgangsfase tussen twee fasen in:
- De scheidingsfase waarin je afstand neemt van het oude.
- De liminale fase als tussenfase.
- De re-incorporatiefase waarin je aansluit bij het nieuwe.
Hoe weet je dat je in de liminale fase bent aanbeland?
Als je in een veranderproces zit – individueel of in een groep – kun je er bij voorbaat al rekening mee houden dat deze fase eraan komt. Als je meerdere van onderstaande emoties ervaart, is de kans groot dat je middenin de fase zit.
- Onzekerheid: Omdat het oude achtergelaten is maar het nieuwe nog niet volledig is bereikt, kun je je onzeker voelen over wat de toekomst brengt.
- Angst: Verandering kan angst opwekken, vooral als het resultaat onbekend of onvoorspelbaar is.
- Hoop: Tegelijkertijd kun je ook hoop voelen over de nieuwe mogelijkheden en kansen die de toekomstige fase zou kunnen bieden.
- Verlies: Er kan een gevoel van rouw of verdriet zijn over wat er achtergelaten is.
- Desoriëntatie: In de liminale fase kun je je ’tussen twee werelden’ voelen, wat kan leiden tot gevoelens van desoriëntatie of verwarring.
- Isolatie: Soms voelt het geïsoleerd, alsof je helemaal alleen door deze overgangsfase gaat of als anderen jouw ervaring niet volledig begrijpen.
- Opwinding: Er kan ook opwinding zijn over wat er komt.
- Vernieuwing: Soms wekt de liminale fase ook gevoelens van vernieuwing en herontdekking op, een kans om dingen opnieuw te evalueren en te herdefiniëren.
- Kwetsbaarheid: Zonder de bekende structuren en routines kan jij je kwetsbaar of blootgesteld voelen.
- Verbondenheid: Sommige mensen ervaren een diep gevoel van verbondenheid en gelijkheid met anderen die zich in een vergelijkbare overgangsfase bevinden. Dit komt voort uit een tijdelijke opheffing van de normale sociale structuren en hiërarchieën.
Liminaliteit bij verandering van mensen en organisaties
De liminale fase is dé essentie van de verandering: in deze fase vindt de échte transformatie plaats. De fase die we zo graag vermijden en waar de gemiddelde manager niet mee uit de voeten kan omdat er geen ‘stuurknoppen’ op zitten, is onmisbaar voor veranderprocessen.
Als begeleider en gids bij deze veranderprocessen ben ik alert op de krachten die loskomen: de behoudkracht die terug wil, of de veranderkracht die naar de toekomst toe wil. Ik ondersteun het management bij het vol nemen van hun rol tijdens het proces. Naast de projectmatige verandering van processen, strategie, structuren en doelen (bovenstroom), ben ik sterk gefocust op de onderstroom. Het gebied waar gedragspatronen, soms zichtbaar en vaak onzichtbaar, een stok in de spaken kunnen steken van de verandering.
Succesvol navigeren door deze onzekere fase vraagt begeleiding, reflectie en een bereidheid om met onzekerheid om te gaan. Het is een tijd voor experimenteren, leren en het vormen van nieuwe betekenissen. Als gids help ik mensen en groepen door deze fase heen. Ik ben de gids die in die onzekere tijd toch iets van houvast biedt.
Kortom, de liminale fase is een cruciale periode van transitie en transformatie. Het biedt zowel uitdagingen als kansen voor groei en vernieuwing.
In het filmpje onderaan deze blog legt Daniëlle Braun de liminale fase prachtig uit. De rol die ik bij voorkeur inneem is wat zij noemt de spannende; de sjamaan en magiër. Een rol die mij past als een jas.
Benno Rijpkema
Facilitator van transformatie bij mensen en organisaties
